مدیر موسسه کتابشناسی شیعه یکی از وجوه علمی مرحوم آیت الله حسن زاده آملی را تخصص در «هیأت و ریاضیات قدیم» می داند؛ علمی که برخی نا آگاهان ، آن را منسوخ و بی ارزش می شمرند.
شفقنا- مدیر موسسه کتابشناسی شیعه یکی از وجوه علمی مرحوم آیت الله حسن زاده آملی را تخصص در «هیأت و ریاضیات قدیم» می داند؛ علمی که برخی نا آگاهان ، آن را منسوخ و بی ارزش می شمرند.
به گزارش خبرنگار شفقنا، حجت الاسلام رضا مختاری در مراسم چهلمین روز درگذشت آیت الله حسن زاده آملی که توسط مجمع عالی حکمت اسلامی و با همکاری نهادهای حوزوی برگزار شد، به بررسی ابعاد علمی آیت الله حسن زاده آملی پرداخت و به نمونه هایی از استفاده ایشان از علم هیأت ریاضیات دوره اسلامی در نظریات خود اشاره کرد.
اهم سخنان حجت الاسلام رضا مختاری به شرح زیر است:
یکی از وجوه علمی استاد، تخصص در علم ریاضیات و هیئت و تدریس و تدرّس و تصحیح و تحشیه کتب ریاضی دوره اسلامی است. برخی از کسانی که چه بسا یک برگه از کتب ریاضی دوره اسلامی را ندیده باشند و تورق نکرده باشند، گفته اند که این مباحث، منسوخ و قدیمی شده و ارزشی ندارد.
اکنون برای اینکه معلوم شود، منسوخ نشده و ارزشمند است و مبنای پژوهش های بعدی است، شواهدی را عرض می کنم.
می دانید که «حضرت استاد» ۹ سال تقویم استخراج کردند تا سال ظاهراً ۴۱ یا ۴۲ که اکنون تقویم های ایشان موجود است. یکی از مباحثی که در همین تقویم هایی که استخراج کردند، همان اول تقویم متعرض شدند و مشروح نوشتند – آن زمانی که نه این برنامه های نرم افزاری نجومی بود و نه محاسبات نجومی به شکل امروزی وجود داشت ــ همین تشخیص قبله به وسیله خورشید در دو روز از سال است، در خرداد و تیرماه. در آن دو لحظه ای که خورشید هنگام ظهر مکه، قائم بر کعبه است که هیچ سایه ای ندارد و هرکجای کره زمین که آن لحظه روز باشد، به وسیله شاخص می توان قبله را تشخیص داد، ایشان در آن تقویم های دهه ۳۰، کاملا دقیق، این موضوع را شرح داده اند درست عین همین برنامه های نرم افزاری امروزی برای تشخیص قبله ، بارها استاد می فرمودند که بهترین راه تشخیص قبله هم همین تشخیص با شاخص در دو این دو روز سال است. چون به وسیله قطب نما و قبله نما و… اگر بخواهیم قبله را مشخص کنیم به دلیل اینکه قطب مغناطیسی زمین، در حال جابجایی است، تشخیص آن خیلی دقیق نیست، لذا دقیق ترین راه تشخیص قبله همین است و این را استاد در بیش از ۶۰ سال پیش، با مبانی علمی شرح داد ه اند. البته مبدع و مبتکر این بحث، خواجه نصیرالدین طوسی است اما به زبان روز بیان کردن و محاسبه کردن و در تقویم نوشتن کار استاد بود. الان که دیگر، همگانی شده است و صداوسیما همیشه می گوید و منجمین امروزی هم صحت آن را تائید کردند. مقصود اینکه یکی از کارها در تقویم هایی که حضرت استاد استخراج کردند، بحث تشخیص قبله با خورشید در دو روز از سال است که کاملا در تقویم خود، آن را تبیین کردند.
مورد دیگری که فرمودند این بود که: «زمانی که مرحوم آیت الله کاشانی، در دهه ۳۰ رئیس مجلس شورای ملی بودند، استاد در تقویم خود، پیش بینی کرده بودند که ماه رمضان ۲۹ روزه است و در ماه رمضان را ۲۹ روزه نوشته بودند، بقیه تقویم ها مانند تقویم های دانشگاهی، پیش بینی کرده بودند که ۳۰ روزه است. شب ۳۰، ماه دیده شد و ثابت شد که ماه ۲۹ روزه است و فردای آن روز هم عید اعلام شد. آیت الله کاشانی که از علمای تهران و هم رئیس مجلس بود در روز عید جلوس داشت، و مردم به دیدن ایشان می آمدند، از جمله ما (آیت الله حسن زاده) هم رفتیم. و همان آقایانی که ماه رمضان را ۳۰ روزه پیش بینی کرده بودند، آمده بودند. آیت الله کاشانی خطاب به آنها فرمود دیدید که تقویم شما اشتباه درآمد و این طلبه ما درست نوشت! یکی از آنها به جای اینکه عذرخواهی کند، بی احترامی کرده بود و گفته بود: «گاه باشد که کودکی نادان/ به غلط، بر هدف زند تیری»،! .
مورد دیگر اینکه، ایشان، خورشیدگرفتگی را پیش بینی کرده بودند و بقیه تقویم ها نداشتند و گویا، یکی دوروز قبل در روزنامه اطلاعات نوشتند که خورشیدگرفتگی اتفاق نمی افتد. ولی بعد که خورشید در آن روز گرفت و در تهران مردم دیدند، کسانی که خورشیدگرفتگی را پیش بینی نکرده بودند، در روزنامه اطلاعات عذرخواهی کردند.
اینها برای این عرض می شود تا کسانی که می گویند ریاضیات منسوخ و قدیمی شده و به درد نمی خورد، بدانند که به قول حضرت استاد، «ساحل پیمایی کرده‌اند».
یکی از مباحثی که اگر فرصت شد، عرض خواهم کرد، ادب حضرت آیت الله حسن زاده آملی بود در ردّ سخنان مخالفان و حرف هایی که قبول نداشت. ایشان آنها را در نهایت ادب رد می کرد و بی احترامی و توهین در هیچ جای کلامش نبود. به عنوان مثال می فرمود: «فرمایش می فرمایند» یا می فرمود: «ساحل پیمایی می کنند».
بحث دیگری که به زمان ما نزدیکتر است، بحث قبله آمریکای شمالی و کاناداست که سالها پیش در دهه ۶۰ اتفاق افتاد. آیت الله واعظ زاده خراسانی نوشته است که یکی از شیعیان ساکن آنجا، نامه نوشته و بسیار نگران است. در مدتی طولانی، شیعیان مقیم آمریکای شمالی حتی در مساجد به دو سمت نماز می خواندند؛ شمال شرقی و جنوب شرقی. و جناب آقای دکترسید کمال خرازی- که آن زمان سازمان ملل بودند- نامه ای خطاب به مرحوم آیت الله گلپایگانی نوشتند و سوال کردند که قبله آمریکا چگونه است؟ و آیت الله گلپایگانی این سؤال را به آیت الله حسن زاده ارجاع دادند. بنده این موضوع را قبل از اینکه در شرح حال آیت الله گلپایگانی بنویسند از آیت الله حسن زاده شنیدم و سالها پیش در مقاله مفصلی در مجله فقه اهل بیت (ع) شماره ۴۱، بحثش را آوردم. آیت الله گلپایگانی، از جمله به آیت الله حسن زاده ارجاع دادند و فرمودند که شما بفرمایید تکلیف چیست؟ هرچند موضوع است و تشخیص موضوع، شان فقیه نیست اما چون سئوال کرده‌اند باید پاسخ داد. آیت الله حسن زاده هم پاسخ داده بودند که قبله به سمت شمال شرقی است. و از اینکه اینگونه ابهامی، پیش آمده، خیلی ناراحت و متاسف بودند و می گفتند در این زمان، چرا باید یک مسئله پیش پاافتاده و روشنی مثل این موضوع، سبب اختلاف شود؟ می فرمودند از همان شهر یا همان نقطه ای که می خواهند نماز بخوانند، ببینند هواپیمایی که به سمت مکه می خواهد پرواز کند یا اگر موشکی می خواهند به مکه بزنند، ببینند از کدام پرواز می کند و از کدام سمت می زنند، آن سمت قبله است. برخی به اشتباه، نقشه مسطح را دست گرفتند و از روی آن جنوب شرقی را سمت قبله اعلام کردند، درحالی که مسائل کروی و مثلثات کروی با نقشه مسطح قابل تشخیص نیست. مرحوم استاد خیلی متاسف و متاثر از این بودند که چنین ابهامی پیش آمده است که سبب اختلاف شده است، لذا بررسی کردند و نوشتند، قبله آمریکای شمالی به سمت شمال شرقی است. آیت الله گلپایگانی هم همین نظر را نوشتند و فرمودند: «بر حسب اظهار نظر متخصصین فن، سمت شمال شرقی، قبله آمریکاست».
استاد، خودشان، سال های سال نزد علامه شعرانی، کتب ریاضی را تحصیل کرده بودند از جمله خودشان نوشته اند که «فارسی هیئت قوشچی»، «شرح چغمینی»، «اصول اقلیدس»، «شرح خفری بر تذکره خواجه نصیرالدین طوسی»، «زیج بهادری، از اول تا آخر»، «مجسطی بطلیموس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی» را نزد علامه شعرانی خوانده اند. سپس، برخی از این کتاب ها را تدریس، و تصحیح و تحشیه کردند و می فرمودند که یک دوره «اکرمانالاوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی» را در حوزه قم سه سال درس دادند.
کتاب هایی که تصحیح کردند و هنوز چاپ نشده است یا تألیفات ریاضی ایشان که چاپ نشده است، عبارتند از: «شرح زیج بهادری» به فارسی، «تصحیح دوره اصول اقلیدس»، «حواشی بر اکرمانالاوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی». فرمودند «تحریر اصول اقلیدس» را سه دوره در حوزه قم درس دادیم. «تعلیقات بر اکرثاوذوسیوس» و «رساله ای در تکسیر دائره» نیز از آثار ریاضی استاد است.
برخی از آثار ریاضی استاد که بارها چاپ شده و در دسترس است و همه می توانند بخوانند و اظهار نظر کنند و چیز پنهانی نیست که کسی بخواهد در مورد اتقان آنها تشکیک کند عبارت است از : ۱. «دروس معرفه الوقت و القبله» که قبل از سال ۱۳۶۵ شمسی چاپ شد و خیلی از درس های آن، یک رساله مستقل در مباحث ریاضی است. «ابتکارات آقای شعرانی در تشخیص قبله» را به تفصیل در آن بیان کرده اند.
۲. «دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی» در دو جلد که در روزهای پنجشنبه و جمعه و در ایام تعطیل از سال ۶۵ در مسجد معصومیه در کوچه ممتاز آغاز کردند. خدا حفظ کند جناب استاد رمضانی را. درس ها را به صورت جزوه از استاد می گرفتند و کپی می کردند و به تعداد شاگردان به کلاس می آوردند. قبل از درس، استاد محتوا می نوشتند و بعد تدریس می کردند که اولین درسش، ۳/۷/۶۵ در قم آغاز شد و روزهای پنجشنبه و جمعه چندسال تحصیلی ادامه داشت. ۱۱۱ درس شد و بعد تعطیل شد و استاد رمضانی این دروس را تکثیر می کردند و در جلسه درس می آوردند. بعدا من پیشنهاد کردم که خوب است بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی، آثار شما را چاپ کند. به تدریج آثار استاد را برای چاپ ونشر به بوستان کتاب بردیم و این دروس در دو جلد چاپ شد.
همان سالها، سال ۱۳۷۱، به استاد پیشنهاد کردم که چون کتاب، کتاب ریاضی است و بیستمین سال وفات علامه شعرانی است، خوب است که این کتاب را به ایشان تقدیم کنید و ایشان استقبال کردند و آن را به علامه شعرانی تقدیم کردند.
استاد نقل می کردند: «یکبار در ایام نوروز از طرف دربار و دولت شاهنشاهی، چک یا پولی برای آقای شعرانی آوردند که تقدیم کنند. من آنجا بودم که ایشان با اینکه احتیاج داشت، پول یا چک را برگرداند. بعد که واسطه رفت، به ایشان گفتم این پول که به خزانه برنمی گردد. اینها خودشان مصرف می کنند و بعد می گویند به آقای شعرانی دادیم. فرمود: در پیشگاه حقیقت عالم روسفیدم که این را من نگرفتم. حالا هرکار که می خواهند بکنند».
یک مورد از مواردی که علوم ریاضیات قدیم که برخی آن را منسوخ می دانند و می گویند اهمیتی ندارد، آن زمان از ایشان استفاده کردم و بعد هم به تفصیل در دروس هیئت ایشان آمده است، این که در مجله آینده که آقای ایرج افشار چاپ می کرد، در سال پانزدهم، شمارهٔ فروردین و اردیبهشت ۶۸، یکی از اهل فن مطلبی با عنوان «دیدن زهره بر خورشید» نوشته بود. وی نوشته بود که «ملامظفر گنابادی در شرح ۲۰ باب در معرفت تقویم، نقل کرده اند از برخی زهره را بر روی آفتاب مانند خال دیده اند و منهم الشیخ الرئیس. مطلب از این جهت مهم و قابل بررسی است که در صورت صحت، عبور زهره از روبروی خورشید حدود ۶۵۵ سال زودتر از اروپایی ها مشاهده شده است». بعد توضیح داده بود این را. و آقایی که این مقاله را نوشته بود، گفت: «آنچه به طور نتیجه می توان گفت این است که اولا دانشمند ایرانی در قرون اولیه اسلامی، حق تقدم در امری علمی را که در زمان خود برای تمدن غربی غیرقابل تصور بوده است برای معارف زمان خود حفظ می نماید. ثانیا از فضلا و دانشمندان معاصر تقاضا دارم در صورتی که با تفحص و تجسس در متون قدیم، و مخصوصا مصنفات ابن سینا، اشاره ای به این موضوع یافتند، آن را برای مزید فایده به مجله آینده بفرستند».
استاد در کتاب دروس هیات و دیگر رشته های ریاضی آورده اند که در شفا، چاپ مصر، جلد دوم، بخش ریاضیات، صفحه ۴۶۳، فصل اول، مقاله نهم تلخیص مجسطی بعد از گفتار بطلیموس، ابن سینا خود می گوید که «اقول؛ انی رایت الزهره کخال وشامه فی صفحه الشمس» و خواجه نصیرالدین طوسی در فصل اول مقاله نهم تحریر مجسطی ، این مطلب را شرح داده است. بنده این توضیح را از قول حضرت استاد برای مجله آینده نوشتم و همان وقت در سال شانزدهم مجله آینده چاپ شد.
جالب اینکه همین مطلب، چندسال پیش در ایران اتفاق افتاد و روزنامه ها به آن با عنوان «عبور زهره بر خورشید» با انتشار تصویر اشاره کردند و عجیب اینکه هیچ یک از کسانی که در این زمینه بحث و تبلیغات می کردند، نگفتند که حق تقدم در این موضوع با دانشمندان اسلامی مانند خواجه نصیر طوسی و ابن سیناست.
ایشان می فرمود اینکه زمین را مرکز عالم و ساکن فرض می کنیم برای سهولت محاسبه است، الان هم منجمین دنیا، زمین را ساکن فرض می کنند برای سهولت محاسبه.
رساله های ریاضی چاپ شده علامه حسن زاده آملی متعدد است از جمله: «سی فصل در دائره هندیه»، « رساله ظلّ»، « رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی».
نکته پایانی خطاب به کسانی که ادعای ولایتمداری می کنند اما به استاد بی احترامی و توهین می کنند: تعبیرات و بیاناتی را که حضرت استاد در شان معصومین علیهم السلام داشتند ما از کمتر کسی شنیدیم. عشق و علاقه شدید به معصومین و اهل بیت (ع) در گفتار و رفتار استاد موج می زد و فانی در آن حضرات علیهم السلام بودند، رحمه‌الله وحشره مع موالیه الطاهرین علیهم السلام
نظر بدهید
آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد. فیلدهای مورد نیاز با * مشخص شده اند