- نویسنده :
محمدکاظم‌بن‌محمدشفیع هزارجریبی (متوفای سال 1237 یا 1238 ق) از دانشمندانِ کثیرالآثارِ شیعی در دورۀ زندیه و قاجار است. وی در نیمه دوم قرن دوازدهم (بعد از سال 1150 ق) در هزارجریب مازندران یا استرآباد دیده به جهان گشود.
. محمدکاظم هزارجریبی
محمدکاظم‌بن‌محمدشفیع هزارجریبی (متوفای سال 1237 یا 1238 ق) از دانشمندانِ کثیرالآثارِ شیعی در دورۀ زندیه و قاجار است. وی در نیمه دوم قرن دوازدهم (بعد از سال 1150 ق) در هزارجریب مازندران یا استرآباد دیده به جهان گشود. [i]
مکتوبات وی در قالب تألیف، ترجمه، و گردآوری و تدوین است. در حوزه‌های مختلفی همچون: قرآن و تفسیر، حدیث، کلام، و تاریخ قلم‌فرسایی کرده است اما بیشتر آثار وی در جمع‌آوری و شرح و تفسیر احادیثِ از معصومین(ع)است. وی عنایت ویژه‌ای به مبحث امامت داشته و با فلسفه و عرفان مخالف بوده‌است و علاوۀ بر بحث و گفت‌وگوی شفاهی و ایراد سخنرانی در محافل، نقد این دو مسلک را در برخی از کتاب‌های خویش مطرح کرده است. پژوهشگر باریک بین جناب آقای جویا جهان‌بخش بحث مفصلی را دربارۀ مخالفت هزارجریبی با فلسفه و عرفان، در مقالۀ «ملا محمدکاظم هزارجریبی و دو رسالۀ غلوستیزانه‌اش» ذکر کرده است.[ii]
تألیفات هزارجریبی به دو زبان فارسی و عربی است، ولی اکثر تألیفاتش به زبان فارسی است و چنانچه خود گوید: «رسائل فارسی، زیاده بر سی عدد است».[iii]
برخی از آثار وی عبارت‌اند از: احتجاجیّه، آداب العشرة، آداب نماز یومیّه و دعای منقوله، اثبات الصانع و اصول دین، افضلیت ائمه از انبیا (تفضیل الأئمة علی غیر جدّهم من الانبیاء)، افلاکیّه، اقناعیّه، الزام الملحدین در مطاعن ملای رومی و غیر او، برهانیّه کوچک (البراهین الجلیّة فی تفضیل آل محمد علی جمیع البریّة)، برهانیۀ بزرگ، تاریخیه فی مقدار اعمار سادات البریّه، تحفة الاخیار، تحفة المجاور، تحفة بقیة‌اللّه، تذکرة الغافلین (تنبیه الغافلین). [iv]
در صفحۀ بیست تا بیست‌وسه کتاب «مناظرۀ بحرالعلوم سیدمحمدمهدی بروجردی طباطبایی (م1212ق) با یهودیان ذوالکفل گزارش‌های عربی و فارسی» نوشتۀ زابینه اشمیتکه و رضا پورجوادی، تحقیقی دربارۀ آثار هزارجریبی بیان شده است.
پس از وفات وحید بهبهانی در کربلا مجلس درس تشکیل داد و پس از اندک‌زمانی و بعد از سیدعلی صاحب ریاض در کربلا و در بین مردم مرجعیت یافت؛ هرچند ایام ریاستش دوامی نیافت و پس از مدت کمی از دنیا رفت.[v]
- مهر و اهمیت آن
تاریخ مهر در ایران سابقۀ چندهزارساله دارد. شناسایی این دستاورد عظیم انسانی که از پس هزاران سال تاکنون، همچنان جایگاه ویژۀ خود را حفظ کرده است، برای ما ایرانیان، که سهم زیادی در پیدایش و تحول تاریخی و هنری آن داریم وظیفه‌ایست بس دشوار. علم شناخت مهرها (sigillographie) برای آشنایی با تاریخ گذشتگان و مهر به‌عنوان سندی معتبر و گویا، همواره توجّه اهل تحقیق را به خود جلب کرده است. سخن دربارۀ مهر که یکی از کهن‌ترین دستاوردهای عالم انسانی است، نیازمند آشنایی با تاریخ و سیر تحوّل آن در ادوار گذشته، نمادها، اسطوره‌ها، اعتقادات دینی، آداب و رسوم و نیز مطالعات باستان‌شناسی، و شناخت خطوط گوناگون و شیوه‌های نگارگری است. همچنین در حوزۀ هنری آشنایی با سبک‌های خوشنویسی، تسلّط به اوزان شعری و قواعد آن برای قرائت صحیح سجع مهرها لازم است و در این رهگذر محقّق باید سنگ‌های مختلف اعم از قیمتی و نیم‌بها را بشناسد تا در بررسی نحوۀ حکاکی نمود یابد. [vi]
نقش مهرهای به‌جا مانده، یادگارهایی هستند که در گذر زمان سیر تکاملی خود را طی کرده‌اند. [vii] مهرها دارای اشکال و هندسۀ مختلفی هستند، مانند: مربع، دایره، بیضی، مستطیل، گلابی، کلاهک‌دار دیوانی، اشکی، دگمه‌ای، مخروطی، استوانه‌ای، گردن‌بندی، و نگینی (نصب‌شده بر انگشتری یا بر پایۀ مهر)؛ همچنین خطوط نقش مهرها مختلف است. مانند: خط نستعلیق و سجع عربی.[viii] خط نسخ و ثلث [ix]و… . مهرها کاربردهای بسیاری دارند، همچون: وصل، صَحَّ (دیوانی)، قبول (مهر انجام عقد)، گواهی، معرِّف شغل و منصب، و وقف.[x]
انتخاب ابیات و اشعار مناسب برای حک روی مهرها ابتدا در زمان سلاطین آق‌قویونلو صورت گرفته و در سلسۀ صفوی از زمان شاه طهماسب مرسوم و از آن به بعد در زمان پادشاهان و رجال مختلف معمول شده است. اغلب حکّاکان از هنر سجع‌سازی و ذوق و قریحۀ شاعری نیز بی‌بهره نبودند و به فراخور و طبع متقاضی سجع مناسب اختیار می‌کردند. آنان گاه نسب فرد، گاه اعتقادات مذهبی، و هنگامی عنوان و شغل افراد را ملاک کار خود قرار می‌دادند.[xi]
- نقش مهر محمدکاظم هزارجریبی
مُهر جایگاه اجتماعی و حقوقی افراد جامعه را نشان می‌دهد. مُهرهای اشراف و علما منقّح‌تر و زیباتر از مُهرهای تودۀ مردم است؛ مانند عقدنامه‌ها که هرچقدر درجۀ اجتماعی افراد بالاتر بود، تزئیناتِ عقدنامه‌ها مانند شنگرف و جدول‌کشی بیشتر می‌شد. دیباچه‌های برخی از نسخه‌های خطی هم بسیار زیباست و از نظر صفحه‌آرایی دارای نقوش، تزئینات، و تذهیب بسیاری است و این نشان‌دهندۀ آن است که رسالۀ مهمی است که برایش هزینه کرده‌اند.[xii] غالباً بزرگان و علما مُهر داشته‌اند و از آن در رساله‌ها و یا نامه‌های خود استفاده می‌کردند.
نسخه‌های خطی و سنگی بسیاری از مرحوم هزارجریبی در کتابخانه‌های مختلف ایران و خارج از ایران،[xiii] برجای‌مانده است. برخی از این نسخه‌ها به خط هزارجریبی و برخی نیز به خط کاتبان دیگری است که در زمان حیات هزارجریبی یا بعداز وفاتش کتابت شده است. در هیچ‌یک از نسخه‌ها، سجع مهر هزارجریبی نیست الا در انتهای دست‌نویسی با عنوان «برهانیّۀ کوچک/ البراهین الجلیّة فی تفضیل آل محمد علی جمیع البریّة» در کتابخانۀ مجلس (شورا) به شمارۀ 5/4527.
نقش مهر:
«سجع مُهر مربع شکل: (بندۀ آل‌محمد کاظم). نَقر مهر (سالی که مهر ساخته شده است) ذکر نشده است.
نکاتی دربارۀ سجع مهر:
الف) نقش مهر مقداری پیچیدگی، و از سمت بالا ریختگی دارد. «کاظم» را بزرگ نوشته تا بفهماند که نام صاحب مُهر است.
ب) نقش مهر خط (نثر) است و در آن از نقوش دیگر همچون: تصویر انسان، الهه‌ها، حیوانات، گیاهان، صور فلکی، تخیّلی، منوگرام‌ها، استفاده نشده است.
پ) مرحوم هزارجریبی در کربلا ساکن بوده و زبان رسمی آنجا عربی است؛ درحالی‌که نقش مُهر فارسی است و اشکالی ندارد زیرا مرحوم هزارجریبی، ایرانی (مازندرانی) و زبان مادریش فارسی بوده است چنان‌که اکثر کتاب‌هایش به زبان فارسی است. بنابراین، اگر کسی شناختی از هزارجریبی و موطن وی نداشت، از سجع مهر پی می‌برد که صاحب آن، فارسی‌زبان است.
ت) در نقش مهر هزارجریبی، تزئیناتی به‌کار نرفته است و این نشان از روحیۀ ساده‌زیستی و زهد هزارجریبی است.
ث) در مهر، عبارت «بندۀ آل‌محمد کاظم» حک شده است. عبارت دلالت صریح بر این دارد که صاحب مهر، از دوستداران و محبینِ آل‌محمد است. این خصلت و روحیه از کتاب‌ها و رساله‌های هزارجریبی هویدا است زیرا بیشتر آثار ایشان حول محور امامت و اثبات آن و پاسخ به شبهه‌هایی است که راجع به آن مطرح شده است.
در فهرست کتابخانۀ مجلس به‌اشتباه، نقش مُهر «محمدکاظم» ثبت شده است. [xiv] برخی مواقع فهرست‌نویسان به‌خاطر کمبود وقت و تراکم نسخه‌ها جهت فهرست‌نویسی یا بی‌حوصلگی، مطالب غیرعلمی و خلاف واقع را در شناسایی نسخه‌های خطّی مطرح می‌کنند؛ درست مانند برخی از خبرنگاران در خبرگزاری‌ها.
به نظر می‌رسد برای اینکه کیفیت کار فهرست‌نویسان ارتقاء یابد، لازم است حق‌الزحمه‌ای که به آن‌ها پرداخت می‌کنند در مقابل ساعات و زمانی باشد که صرف نسخه‌ها می‌کنند نه در برابر کمیت و تعداد نسخه‌های فهرست‌شده.
منابع و مآخذ
ابراهیمیان شیاده، سیدمحمدصادق و طاهری، زهرا، کارگاه نسخه‌خوانی، تیر 1397.
اشمیتکه، زابینه و پورجوادی، رضا (تقدیم و تصحیح)، 1390، مناظرۀ بحرالعلوم سیدمحمدمهدی بروجردی طباطبایی (م1212ق) با یهودیان ذوالکفل گزارش‌های عربی و فارسی، ترجمۀ مقدمه: احمدرضا رحیمی ریسه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، چ اول.
امین، سیدحسن، مستدركات اعيان الشيعه، بيروت، نشر دار التعارف للمطبوعات، چ اول.
پایگاه اطّلاع‌رسانی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
جدی، محمدجواد، 1392ش، دانشنامۀ مهر و حکاکی در ایران، مقدمه: آیدین آغداشلو، تهران، نشر مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری، متن، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اول.
———–، 1387ش، مهر و حکاکی در ایران، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، چ اوّل.
ـــــــــــــــــ، 1388ش، مهرهای و نگین‌ها در موزۀ آستانۀ حضرت معصومه؟سها؟، مترجم: محمدتقی فرامرزی، تهران، نشر زرّین و سیمین، چ اوّل.
صفری، علی‌اکبر، 1393، جشن‌نامۀ آیةاللّه رضا استادی، «فهرست خودنوشت ملا محمدکاظم هزارجریبی»، به کوشش: رسول جعفریان، قم، نشر مورّخ با همکاری کتابخانه تخصّصی تاریخ اسلام و ایران، چ اوّل، ص907-919.
مصاحبۀ با «استاد اسداللّه عبدلی آشتیانی»، مصاحبه‌کننده: علی قنبریان.
میردامادی، سیدمجتبی و قنبریان، علی، بررسی و تبیین آثار محمدکاظم هزارجریبی، مجلۀ میراث شهاب: نشریۀ کتابخانۀ بزرگ حضرت آیةاللّه مرعشی، سال بیست و یکم، شمارۀ سوم و چهارم، شمارۀ پیاپی 81-82، پایییز و زمستان 1394، ص 97-158.
هزارجریبی، محمدکاظم، 1397ش، مناظرۀ علامۀ بحرالعلوم با یهودیان ذوالکفل: تصحیح رسالۀ جدلیه، مصحح و محشی: علی قنبریان، مقدمه: علیرضا لیاقتی، تهران، نشر میراث فرهیختگان،
[i]. محمدکاظم هزارجریبی، مناظرۀ علامۀ بحرالعلوم با یهودیان ذوالکفل: تصحیح رسالۀ جدلیه، ص10.
[ii]. جهان‌بخش، جویا، 1391، مزدک‌نامه5: یادبود پنجمین سالگرد درگذشت مهندس مزدک کیان‌فر، «ملا محمدکاظم هزارجریبی و دو رسالۀ غلوستیزانه‌اش»، به‌کوشش: پروین استخری و جمشید کیان‌فر، تهران، انتشارات پروین استخری، چ اوّل، ص51- 110.
[iii]. علی‌اکبر صفری، جشن‌نامۀ آیت‌اللّه رضا استادی، «فهرست خودنوشت ملا محمدکاظم هزارجریبی»، ص907-919.
[iv]. سیدمجتبی میردامادی و علی قنبریان، بررسی و تبیین آثار محمدکاظم هزارجریبی «مجلۀ میراث شهاب»، ص100-101.
[v]. سیدحسن امین، مستدركات اعيان الشيعة، ج4، ص159.
[vi]. محمدجواد جدی، دانشنامۀ مهر و حکاکی در ایران، ص35.
[vii]. محمدجواد جدی، مهرها و نگین‌ها در موزۀ آستانۀ حضرت معصومه؟سها؟، ص6.
[viii]. محمدجواد جدی، مهر و حکاکی در ایران، ص321 .
[ix]. محمدجواد جدی، مهر و حکاکی در ایران، ص320 .
[x]. سیدمحمدصادق ابراهیمیان شیاده و زهرا طاهری، کارگاه نسخه‌خوانی.
[xi]. محمدجواد جدی، مهر و حکاکی در ایران، ص221 .
[xii]. مصاحبۀ با «استاد اسداللّه عبدلی آشتیانی».
[xiii]. همچون کتابخانۀ طبسی (امام رضا(ع))، مجلس، ملی در ایران و یا مکتبة کاشف الغطاء در نجف اشرف.
[xiv]. پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
نظر بدهید
آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد. فیلدهای مورد نیاز با * مشخص شده اند